در این مقاله خواهید خواند:
به ویترین مغازه‌های جواهرفروشی که نگاه کنید، طلا و جواهراتی را خواهید دید که زیبایی چشم‌نوازی دارند. بسیاری از این زیورآلات، زیبایی خود را مدیون سنگ‌های گران‌بهایی هستند که با دقت استادانه‌ای روی طلا نشانده شده‌اند. ارزش بعضی از سنگ‌های گران‌بها گاهی حتی بیشتر از طلاست و به همین دلیل برای جاگذاری اون‌ها به توجه ویژه‌ای نیاز خواهد بود. در این مطلب به معرفی مخراج‌کاری می‌پردازیم تا با هنر هندسه سنگ‌های قیمتی بیشتر آشنا شوید.
مخراج‌کاری چیست؟
مخراج‌کاری، مرصع‌کاری، یا گوهرنشانی آخرین فعالیتی است که روی قطعات جواهر انجام می‌شود و پیش از انجام این مرحله، قطعه طلا کاربردی ندارد. طلاسازان و افرادی که در کارگا‌ه‌های طلاسازی کار می‌کنند، پایه اصلی نگین یا سنگ قیمتی را می‌سازند و افرادی که در تراش دادن سنگ‌های گران‌بها خبره هستند، نگین موردنظر را آماده می‌کنند. در این مرحله نوبت به مخراج‌کاری می‌رسد که باید در کمال دقت و ظرافت انجام بگیرد.
الماس سنگی است که بیش از سایر سنگ‌های قیمتی در ساخت زیورآلات طلا به‌کار می‌رود. اما الماس در رنگ‌های متنوعی در طبیعت یافت می‌شود که توصیه می‌کنیم با مطالعه مقاله «الماس طبیعی + بیش از ۵ رنگ الماس طبیعی» اطلاعات بیشتری در این زمینه کسب کنید.
مخراج‌کاری در اصل، هنر جای‌گذاری نگین است. این روزها نگین‌ها را روی زیورآلات ارزشمند می‌بینیم ولی در گذشته نگین‌های ارزشمند روی ظروف فلزی هم قرار داده می‌شدند. اما این روزها کم‌تر چنین ظرف‌هایی به چشم می‌خورند و مخراج‌کاری عمدتاً برای زیورآلات انجام می‌شود.
تاریخچه مخراج‌کاری
مرصع‌کاری در ایران از قدیم‌الایام وجود داشته و نمونه‌های زیبایی از آن را می‌توانید روی خنجر، صندوقچه و تاج‌وتخت پادشاهان قدیمی یا حتی جام و ظروف دربار ببینید.
این هنر در ایران مورد توجه بوده و به همین دلیل انشعابات مختلفی از این هنر مثل قلم‌زنی یا تذهیب در ایران شکوفا شده. اما با ورود اسلام به ایران، به‌جای استفاده از سنگ و نگین قیمتی، آیات قرآن روی ظروف نوشته می‌شدند.
مخراج‌کاری در دوران سلجوقی رشد زیادی داشت و هنرمندان ماهر، طرح‌های خود را روی مفرغ پیاده می‌کردند و بعد گودی‌هایی ایجاد می‌کردند که در نهایت با نقره و مس پر می‌شدند.
مخراج‌کاری طلا
با در نظرداشتن این نکته که طلا فلز ارزشمندی به شمار می‌آید، انتظار داریم سنگی که برای قرار دادن روی پایه طلا انتخاب می‌شود نیز جزء سنگ‌های قیمتی باشد. به این ترتیب سنگی گران‌بها در دست مخراج‌کار قرار داده می‌شود.
مخراج‌کاری تنها بخش تولید زیورآلات طلا و جواهر هست که باید کاملاً به دست استادکاری ماهر انجام شود تا به سنگ آسیبی وارد نشود. مخراج‌کار باید در کمال دقت و ظرافت، سنگ‌های موردنظر را روی پایه‌ها قرار دهد اما در این فرایند از چسب یا مواد شیمیایی چسبنده کمک گرفته نمی‌شود. خاصیت چسبندگی مواد شیمیایی به‌مرور از بین می‌رود و ممکن است که سنگ گران‌بها از طلا جدا شود. از سوی دیگر واردکردن فشار زیاد به سنگ در حین مخراج‌کاری ممکن است به شکستن سنگ قیمتی بیانجامد.
مخراج‌کاری نگین
مخراج‌کاری نگین‌های مختلف یکسان نیست. در واقع درمورد هر نگین با توجه به ابعاد و سایزی که دارند به شیوه‌های متفاوت مخراج‌کاری نیاز داریم. برای نگین‌های بزرگ معمولاً از یکی از شیوه‌های زیر کمک می‌گیریم:
دیواره‌ای
چنگی
نبشی
در مورد نگین‌های ریز، به شیوه‌های دقیق‌تری نیاز خواهد بود که باظرافت و مراقبت بیشتر سنگ را روی پایه نگه دارند. این روش‌ها عبارت هستند از :
چنگی
ریلی
قلم‌خور
کاسه‌ای
روش چنگی در مخراج‌کاری
از اسم این روش پیداست که چیزی مثل چنگک نگین‌ها را بی‌حرکت روی سطح زیورآلات نگه می‌دارد. این چنگک‌ها روی پایه قرار می‌گیرند و بعد نگین روی آن‌ها می‌ایستد. این روش برای نگین‌های کوچک و بزرگ استفاده می‌شود. هدف از به‌کارگرفتن این قبیل پایه‌ها، نمایش هر چه بیشتر نگین است تا توجه بیشتری به نگین جلب شود.
روش ریلی
در این روش به نظر می‌رسد که دیواره قرینه روی پایه ساخته می‌شود و نگین‌ها بین این دو دیواره می‌نشینند. بعد از اینکه مخراج‌کار از جای‌گذاری صحیح نگین‌ها مطمئن شد، این دیواره‌ها به سمت نگین‌ها فشرده خواهند شد تا نگین‌ها در ریلی محکم قرار بگیرند.
روش قلم‌خور
این روش برای نگین‌های فوق ریزی به کار می‌رود که وزنی کم‌تر از یک قیراط دارند. این روش دشوارترین سبک گوهرنشانی است و مخراج‌کار باید با توجه کامل مراقب نگین‌ها باشد تا هیچ‌یک آسیب نبینند.
روش کاسه‌ای
در این روش نگین به صورتی روی پایه قرار می‌گیرد که آثاری از نصب نگین روی سطح زیورآلات به چشم نخورد، انگار نگین را داخل کاسه‌ای قرار داده باشند.
به کمک هر یک از این شیوه‌ها، قطعه طلا نمای متفاوتی خواهد داشت. مورد مهم دیگری که در مخراج‌کاری نیازمند توجه استاد مخراج‌کار هست، پایه زیر نگین‌هاست. پایه‌ها انواع مختلفی دارند که عبارت هستند از :
پایه‌های دیواره‌ای یا حفره‌ای
پایه‌های کانالی
پایه‌های سنگفرشی
پایه‌های مهره‌ای
پایه بالرین
پایه خوشه‌ای
پایه تراز
پایه‌های دیواره‌ای یا حفره‌ای در مخراج‌کاری
از اسم این نوع دیواره‌ها مشخص است که نگین را به طور کامل حفاظت می‌کنند. از این روش در اغلب موارد برای نگین‌هایی که تراش فانتزی دارند کمک می‌گیریم. به این ترتیب دیواره‌ای دورتادور نگین را فرا می‌گیرد. پایه‌های دیواره‌ای نگین را به طور کامل احاطه می‌کنند و به همین دلیل احتمال افتادن نگین از روی پایه به حداقل می‌رسد.
پایه‌های کانالی
پیش از این گفتیم که مخراج‌کاری آخرین مرحله در ساخت جواهرات است. به این ترتیب، نگین یا سنگ قیمتی که تراش خورده باید روی پایه‌ای قرار داده شود که از قبل در کارگاه طلاسازی آماده شده است. از طرف دیگر، نگین یا سنگ‌های قیمتی تراش‌های متفاوتی می‌خورند و در هر قطعه نوع متفاوتی از تراش وجود دارد که به نگین زیبایی می‌دهد.
پایه‌های کانالی در مواردی کاربرد دارند که نگین تراش گرد خورده باشد و استفاده از این نوع پایه به محافظت هر چه بیشتر از نگین کمک کند. در واقع پایه‌های کانالی کمک می‌کنند که لبه‌های کار در معرض ساییدگی قرار نگیرند.
پایه‌های سنگفرشی
کار با پایه‌های سنگفرشی دشوار هست و البته نیازمند مهارت و تجربه است؛ درست مثل اینکه قطعه زمینی را با موزاییک سنگ‌فرش کنند. پایه‌های سنگفرشی معمولاً برای نگین‌های فوق‌العاده ریز مناسب هستند. مخراج‌کار باید با‌مهارت کامل، این نگین‌ها را با رعایت نظم و در نظر گرفتن شکل هندسی نگین‌ها، کنار هم بگذارد. این نوع مخراج‌کاری دشوار و نیازمند دقت است به همین دلیل هم در نهایت روی قیمت قطعه طلا تأثیر چشمگیری خواهد داشت.
پایه‌های مهره‌ای
وقتی مخراج‌کار از پایه‌های مهره‌ای برای گوهرنشانی استفاده کند، باید نگین‌ها با‌فاصله از هم روی پایه‌ها قرار بگیرند. در این حالت، نگین‌ها بزرگ‌تر و برجسته‌تر به نظر می‌رسند و با تنوع در اندازه سنگ و پایه، مدل‌های متفاوت و خلاقانه‌ای می‌سازند. در این حالت درخشش نگین به طور کامل به چشم می‌خورد.
پایه‌های بالرین
این نوع پایه‌ها شبیه به دامن بالرین‌ها هستند. در مخراج‌کاری با این نوع پایه‌ها سنگ‌ها به شکل مخروطی شکل به دور یک مرکز فرضی قرار می‌گیرند و طرح نهایی چیزی شبیه به دامن یک رقصنده بالرین خواهد بود. البته این طرح جزء طرح‌های کلاسیک محسوب می‌شود.
پایه‌های خوشه‌ای
روی پایه‌های خوشه‌ای معمولاً سنگ‌ها طرح‌هایی شبیه به گل یا سایر طرح‌های تجسمی را شکل می‌دهند. وقتی در مخراج‌کاری از پایه‌های خوشه‌ای استفاده کنیم، باید سنگ‌ها و نگین‌ها با هر نوع تراشی که دارند، با اختلاف در سطح، در ارتفاع‌های متفاوت قرار بگیرند.
پایه‌های تراز
از اسم این نوع پایه مشخص است که پایه و نگین هم‌سطح با هم خواهند بود و نگین طوری روی پایه قرار خواهد گرفت که بیرون از پایه نماند. به عبارت بهتر، نگین و پایه هم‌تراز هم هستند و به همین دلیل در این حالت بر خلاف پایه‌های مهره‌ای، نگین درخشش چندانی ندارد.
جمع‌بندی مقاله مخراج کاری
در این مطلب به معرفی هنر مخراج‌کاری پرداختیم که در گذشته مرصع‌کاری یا گوهرنشانی هم نامیده می‌شده و ضمن بیان انواع مخراج‌کاری، به اهمیت این مرحله از ساخت در زیبایی هر‌چه تمام‌تر جواهرات اشاره کردیم. شیوه‌های مختلف مخراج‌کاری عبارت هستند از:
چنگی
ریلی
قلم‌خور
کاسه‌ای
در ادامه به انواع پایه‌های مختلفی که نگین روی اون‌ها قرار می‌گیرد اشاره کردیم که عبارت هستند از:
پایه‌های دیواره‌ای یا حفره‌ای
پایه‌های کانالی
پایه‌های سنگفرشی
پایه‌های مهره‌ای
پایه بالرین
پایه خوشه‌ای
پایه تراز
اگر تصمیم دارید نمونه‌های زیبایی از مخراج‌کاری روی طرح‌های روز دنیا را ببینید، از طلا و جواهرات ای جی دیدن کنید.
